Τα στάδια της ταπεινώσεως.
Η ταπείνωση είναι μία σκάλα με εκατομμύρια σκαλοπάτια. Το πρώτο σκαλοπάτι πατά στη γη, και το τελευταίο, αν υπάρχει, ακουμπά στον ουρανό. Το πρώτο είναι η στοιχειώδης ταπείνωση, και το τελευταίο είναι η "τελεία" ταπείνωση, που είχε η Παναγία.
Η στοιχειώδης ταπείνωση περιλαμβάνει: την πίστη στον Τριαδικό Θεό, στη διδασκαλία της Γραφής και της Εκκλησίας. Να πιστεύεις δηλαδή σ' όσα λέει το "πιστεύω" κι όχι όπως εσύ νομίζεις. Την ταπείνωση αυτή την έχουν όλοι οι ορθόδοξοι χριστιανοί. Μετά το πρώτο σκαλοπάτι αρχίζει η γνήσια ταπείνωση, που συνεχώς ανέρχεται.
Διαφορετική είναι η ταπείνωση των αρχαρίων και διαφορετική των τελείων. "Άλλη η ταπείνωση, όταν επικρατεί ο χειμώνας των παθών, άλλη, όταν έρθει η άνοιξη των καρπών, κι άλλη, όταν έρθει το θέρος των αρετών" Λόγος 25. Άλλη η ταπείνωση, όταν κανείς βρίσκεται στο πεδίο της καθάρσεως, άλλη, όταν βρίσκεται στο στάδιο του φωτισμού, κι άλλη στο στάδιο της θεώσεως.
Την προοδευτική αυτή πορεία της ταπείνωσης την παραθέτουμε συνοπτικά, έχοντες ως οδηγό πάντοτε τον όσιο Ιωάννη της Κλίμακος Λόγος.
Πρώτο στάδιο.
"Όταν αρχίζει να ανθίζει μέσα μας, μισούμε αμέσως μετά πόνου κάθε ανθρώπινη δόξα και ευφημία" Λόγος 25.8 και "υποδεχόμαστε την ατιμία με ανοικτά τα χέρια και την αγκαλιάζουμε ως "φάρμακο" καθαρτικό των αμαρτιών μας" Λόγος 25.27. Ταυτόχρονα εξορίζουμε το θυμό και την οργή.
Δεύτερο.
"Η καρδιά δεν περιφρονεί τους αμαρτάνοντες, ούτε και τους κατακρίνει", ακόμα και στη διάνοια.
Τρίτο.
"Η αναμφίβολη αμφιβολία για την δύναμη των καλών μας έργων", όπως χαρακτηριστικά λέει ο όσιος Ιωάννης, "και η συνεχής έφεση για μάθηση" γύρω από την πνευματική ζωή.
Τέταρτο.
"Προχωρώντας στην πνευματική ηλικία κάθε καλό που κάνουμε το θεωρούμε μηδέν ή βδέλυγμα. Κάθε μέρα που περνά, νοιώθουμε πως αυξάνεται το βάρος των αμαρτιών μας, εξαιτίας των κρυφών και ασυναίσθητων αμαρτιών και αμελειών, που σκορπίζουν τον πλούτο της ψυχής. Το δε πλήθος των χαρισμάτων που χορηγεί ο Θεός το βλέπουμε σαν αιτία μεγαλύτερης τιμωρίας, γιατί δε μας αξίζει. Λόγος 26.28.
Πέμπτο.
Εισήλθες στην τροχιά της τελείας ταπείνωσης. "Θα γνωρίσεις ότι απέκτησες μέσα σου την οσία αυτή ουσία, από τον κατακλυσμό του αρρήτου φωτός και τον απερίγραπτο έρωτα της προσευχής".
Β. Πέρασες το πρώτο σκαλοπάτι;
α. Όταν δεν καυχιέσαι για φυσικά χαρίσματα.
Πώς θα καταλάβεις, αν ξεπέρασες τη στοιχειώδη μορφή της ταπείνωσης; Να, το σημείο: "Αν ο λογισμός δεν καυχάται πλέον για φυσικά προτερήματα αυτό είναι σημάδι, ότι αρχίζει να έρχεται η υγεία. Καυχάσαι με τη διάνοια, ότι είσαι ρήτορας, καλλικέλαδο αηδόνι, ευφυής, εύρωστος, ωραίος; Μάθε, ότι είσαι ακόμα στο πρώτο σκαλοπάτι της μεγάλης κλίμακας της ταπείνωσης! Έχεις ακόμα ν' ανεβείς χιλιάδες σκαλοπάτια.
β. Όταν υπακούς.
"Ο ταπεινόνους", λέει ο όσιος μας, "θεωρεί το θέλημά του πεπλανημένο και το αποστρέφεται με βδελυγμία. Υπακούει στους δασκάλους του, χωρίς να εξετάζει και να περιεργάζεται τη ζωή τους". Αν δεν υπακούς στον ιερέα σου, επειδή τον θεωρείς αμαρτωλό, πατάς ακόμα το πρώτο σκαλοπάτι! Με την ευκαιρία: Γιατί δεν υπακούς; Από ταπείνωση ή από εγωισμό;
γ. Όταν έχεις αυτομεμψία.
"Η ταπεινοφροσύνη είναι θεϊκή σκέπη, που σκεπάζει τα μάτια μας να μη βλέπουμε τα κατορθώματα μας" και έτσι ανάβει μέσα μας το θείο φως, και βλέπομε τα σφάλματα μας. Οπότε συνεχώς καταδικάζομε τον εαυτό μας.
Γράφει το βιβλίο της "Κλίμακος": "Η οσία ταπείνωση δεν καταδικάζει τους άλλους", αλλά καταδικάζει στη διάνοια συνεχώς και ειλικρινώς τον εαυτό μας" και μόνο τον εαυτό μας. Κι αυτό σημαίνει στη πράξη:
Φιλονίκησες με κάποιον. Ακούτε και οι δύο σας το ίδιο κήρυγμα‡ ότι αιτία της φιλονικίας είναι ο εγωισμός. Αν έχεις αυτομεμψία, θα πεις: "φιλονίκησα με τον αδελφό μου, επειδή έχω εγωισμό. Αν δεν έχεις, θα πεις, φιλονίκησε μαζί μου, επειδή έχει εγωισμό. Καλά του τα λέει ο κήρυκας!..".
Αυτομεμψία, όχι ταπεινολογία.
Η αληθινή αυτομεμψία έχει μέσα της την ανόθευτη ταπείνωση. Λες: "είμαι ο χειρότερος αμαρτωλός". Αν το πιστεύεις, ό,τι και να σου πει εις βάρος σου ο άλλος, δεν εξεγείρεσαι. Σου είπε αυτό που πιστεύεις. Και αν αρχίζει να σε επαινεί, ούτε καν σε συγκινεί ο έπαινός του. Επειδή ακριβώς δεν σε εκφράζει.
Αν όμως δεν πιστεύεις, ότι είσαι ο χειρότερος αμαρτωλός, ό,τι και να σου πει εις βάρος σου ο άλλος, θυμώνεις. Και αν αρχίσει να σε επαινεί, μέσα σου θα ευχαριστιέσαι. Γιατί σε εκφράζουν οι έπαινοί του. Πού είναι λοιπόν η ταπείνωση σου; Ταπεινολογούσες! ...;
Γράφει ο μεγάλος γιατρός μας, ο άγιος Ιωάννης της Κλίμακος: "όποιος λέει ότι οσφράνθηκε καλά την ευωδία ενός τέτοιου μύρου (δηλ. της ταπεινώσεως) και συγχρόνως, όταν ακούει επαίνους, συγκινείται κάπως η καρδιά του, ή βλέπει ότι δονείται από τη δύναμη των επαινετικών λόγων η καρδιά του, αυτός, ας μην απατάται, έχει πλανηθεί". Η καρδιά του, (κατά τον Προφήτη Ησαΐα), έχει στάχτη και αυτός νομίζει πως έχει χρυσάφι.
Γ. Ταπείνωση και έργα.
Είναι γνωστή η παραβολή του Τελώνη και του Φαρισαίου. Ο Φαρισαίος ήταν ακριβής τηρητής του νόμου. Νήστευε, προσεύχονταν, έκανε ελεημοσύνες. Αντίθετα ο Τελώνης ήταν περιφρονητής του θείου νόμου, "έπινε το αίμα τού φτωχού λαού". Αυτοί οι δύο ήταν τα δύο άκρα της εποχής εκείνης. Και πήγαν στο Ιερό για προσευχή. Και ο Θεός δέχτηκε ως ευωδιαστό θυμίαμα την προσευχή του Τελώνη! Ο άδικος Τελώνης νίκησε το δίκαιο Φαρισαίο.
Τα καλά έργα έφεραν στο Φαρισαίο υπερηφάνεια "μυίαι θανατούσαι σαπριούσι ελαίου ηδύσματος", δηλ. όταν ψοφήσουν οι μύγες στο μυρωμένο λάδι, βρωμίζουν όλο το λάδι. Η υπερηφάνεια αχρήστεψε όλα τα καλά έργα του Φαρισαίου. "Όταν απουσιάζει το φως, όλα είναι σκοτεινά. Και όταν απουσιάζει η ταπείνωση, όλα τα κατορθώματά μας είναι άχρηστα".
Αντίστροφα τα αμαρτωλά έργα έφεραν στο Τελώνη συντριβή, ταπείνωση. Και αυτή η ταπείνωση ήταν τόσο ισχυρό καλλυντικό, ώστε μετέτρεψε σε ευωδία τη δυσωδία των ακάθαρτων έργων του. "Καλλίτερα ένας νέος φτωχός και συνετός από βασιλιά ασύνετο και άφρονα", λέει η Γραφή.
Στην περίπτωση μας ο φτωχός και συνετός νέος είναι ο Τελώνης, ενώ ο ασύνετος βασιλιάς είναι ο Φαρισαίος.Δηλαδή, καλλίτερα αρέσει στο Θεό ένας αμαρτωλός με ταπείνωση και συντριβή, παρά ένας ενάρετος με εγωισμό.
Με άλλα λόγια: ο Θεός δε θέλει αμαρτίες με ταπείνωση. Θέλει έργα με ταπείνωση. Θέλει τα έργα του Φαρισαίου και την ταπείνωση του Τελώνη. "Του Φαρισαίου τας αρετάς σπεύσωμεν μιμείσθαι και ζηλούν την του Τελώνου ταπείνωσιν" (Τριώδιον, Κυριακή του Τελώνου, ωδή ε.)
Δ. Ταπείνωση: Ο θησαυρός των αγαθών.
α. "Εταπεινώθην και έσωσέ με" Ψαλμ. 114.6.
Ο Μέγας Αντώνιος είδε σε όραμα την οδό που οδηγεί στη βασιλεία του Θεού. Την είδε γεμάτη από παγίδες και ...; συγκλονίστηκε! Γιατί άραγε; Είδε παγίδες εκεί που δεν περίμενε να δει. Εκεί που αυτός ο μεγάλος έμπειρος των παγίδων του διαβόλου, ούτε καν τις υποψιαζόταν! Κύριος γνωρίζει, τι είδε!!! Και τρομαγμένος λέει στο Θεό: "αν ο δρόμος αυτός κρύβει τέτοιες παγίδες, ποιος θα τις ξεπεράσει;" Και η απάντηση τού Θεού ήταν "Η ταπείνωση!" (Γεροντικό).
Ο Κύριος "τους ταπεινούς τω πνεύματι σώσει" (Ψαλμ. 33). Θα σώσει τον ταπεινό στο πνεύμα, αυτόν που δεν θεωρεί τον εαυτό του σοφό, αλλά φτωχό. Και γι αυτό δεν ακολουθεί τον λογισμό του, όσο καλός και αν του φαίνεται. "Ο ταπεινόνους", λέει ο όσιος Ιωάννης, "και όταν ακόμα όλα τα σκέπτεται και τα πράττει κατά Θεό και τότε ακόμα δεν δίνει εμπιστοσύνη στον εαυτό του". Και τη συμβουλή που θα πάρει αμέσως την εφαρμόζει, γιατί είναι φτωχός "τω πνεύματι".
Είπεν ο Αβάς Ησαΐας: "η απλότητα του χαρακτήρα και το να μη θεωρεί κανείς τον εαυτό του σπουδαίο αγιάζουν την καρδιά του ανθρώπου και τον καθιστούν απρόσβλητο από το διάβολο". Και οδηγείται ολοταχώς προς τη βασιλεία του Θεού! Στενή η οδός που οδηγεί στη βασιλεία του Θεού. Και η πύλη του παραδείσου είναι και στενή αλλά και χαμηλή. Και για να την περάσεις πρέπει να "ξεφουσκώσεις", από τον εγωισμό και να ταπεινωθείς. "Χωρίς ταπείνωση κανείς δεν πρόκειται να εισέλθει στον ουράνιο νυμφώνα".
β. "Επί τίνα επιβλέψω;"
Ο Θεός φαίνεται να μονολογεί και να λέει: «και επί τίνα επιβλέψω, αλλ' επί τον ταπεινόν και ησύχιον και τρέμοντα τους λόγους μου» (Ησ. 66.2).Που θα πει: Ποιόν άνθρωπο πάνω στη γη να συμπαθήσω; Ποιόν άλλο, παρά τον ταπεινό, τον ήσυχο και τον τρέμοντα τους λόγους μου. Πρώτα βάζει τον ταπεινό. «Ιδού λοιπόν, τι ο άνθρωπος δύναται να προσφέρει εις τον Θεόν εις ανάπαυσιν και κατοικίαν. Την συντετριμμένην και τεταπεινωμένην καρδίαν του. Ούτε οι μεγαλοπρεπείς ναοί, ούτε άλλο τι εις την άψυχον δημιουργίαν, ούτε τα αφιερώματα, τα εις τους ναούς προσφερόμενα, αρέσκουν εις τον Κύριον του ουρανού και της γης όσον η καρδία η ταπεινή και η μετά φόβου επιμελουμένη την τήρησιν των εντολών του. Χριστιανέ! Αυτόν τον οποίον δεν χωρεί ο κόσμος ολόκληρος, δύναται να χωρέσει η πτωχή σου καρδία. Και να εύρη ο αυτάρκης και πάμπλουτος Θεός ανάπαυσιν εις την γυμνήν καρδίαν σου.» (Τρεμπέλα Υπόμνημα εις τον Ησαία)
Με άλλα λόγια ο ίδιος ο Θεός μας λέει ότι η συμπάθειά Του είναι ο ταπεινός! Απ' αυτόν μαγεύεται και σαγηνεύεται. Και γι' αυτό σ' αυτόν δίνει τη χάρη Του. "Ταπεινοίς δε δίδωσι χάριν".
Το έδειξε άλλωστε εμπράκτως με την παραβολή του Τελώνη και του Φαρισαίου.
γ. Ταπείνωση: Μητέρα χαρισμάτων.
Εφόσον η ταπείνωση σαγηνεύει το Θεό, είναι λογικό να εμφανίζεται ο Θεός σε ταπεινές ψυχές. "Απλότητι δε και ταπεινώσει ο Θεός εμφανίζεται και ου κόποις" (Όσιος Πέτρος ο Δαμασκηνός). "Η γάρ σωματική γύμνασις προς ολίγον εστίν ωφέλιμος" (Α' Τιμ. 4.. Πολλοί ασκητές προκειμένου να αποκτήσουν πλούτο χαρισμάτων, αγάπη, θαυματουργικό και προορατικό χάρισμα, λιώνουν τη σάρκα τους στην άσκηση. Αδίκως βασανίζονται διότι λησμόνησαν οι ταλαίπωροι, λέει ο όσιος Ιωάννης, ότι κυρίως η ταπείνωση είναι η μητέρα αυτών των χαρισμάτων και όχι ο κόπος.
Ε. Πως αποκτάται.
"Εράσθητι αυτής και δοξάσθητι" (Παροιμ. 4.6). Το αγιογραφικό αυτό χωρίο χρησιμοποιεί ο Μέγας Βασίλειος, όταν ομιλεί για την απόκτηση της ταπεινώσεως. Να επιδιώκεις, λέει, την ταπείνωση σαν να την έχεις ερωτευθεί.
Για την απόκτησή της απαιτείται και η κατά δύναμη σωματική άσκηση. Προπαντός δε η πολύπλευρη εσωτερική άσκηση. Και να ένας τρόπος:
Έλεγε Γέρων: "Συνήθισε να λες σιγά - σιγά από την καρδιά σου για τους αδελφούς: "Πραγματικά αυτοί είναι ανώτεροί μου στην εκτέλεση των εντολών του Θεού. Και πάλι: Είναι σπουδαιότεροί μου. Έτσι θα θεωρείς τον εαυτό σου κατώτερο όλων. Και θα κατοικήσει το πνεύμα του Θεού μέσα σου. Ο Μ. Βασίλειος λέει κάτι πιο "τολμηρό": "Να μην υπερηφανεύεσαι ποτέ εις βάρος του άλλου ούτε ακόμα και αυτών των υπερβολικά αμαρτωλών!" Να μην επιτρέψεις δηλαδή ποτέ στο λογισμό σου να καυχηθεί, ότι είσαι καλύτερος και από τον χειρότερο εγκληματία! Σου κακοφαίνεται; Άρα έχεις καλή ιδέα για τον εαυτό σου! Ένας λόγος παραπάνω να εφαρμόσεις την σοφή παραίνεση του Μ. Βασιλείου. Ο Απ. Παύλος το έλεγε και το πίστευε: "Είμαι ο πρώτος αμαρτωλός του κόσμου"(Α' Τιμ. 1.15).
