Μητρ. Αθανασιος Λεμεσου- Ορθοδοξη Εκκλησια και Ιατρικη τεχνη

Μητροπολίτης Λεμεσού- Περι Πονηριας

Greek Orthodox Christian Byzantine Music in Agia Sofia Kabarnos βυζαντινή μουσική

Apolitikion St John the Forerunner

Τα Θεοφάνεια: Μια αρχαιότερη εορτή από τα Χριστούγεννα

Στις 6 Ιανουαρίου κλείνει ένα πλουσιότατο σε λατρευτικά δρώμενα, παραδοσιακά έθιμα και μακραίωνες συνήθειες Δωδεκαήμερο, που συνδέεται με κεντρικά στοιχεία του χριστιανικού Ευαγγελίου.
Tην κατά σάρκα γέννηση, την Περιτομή και τη Βάπτιση του Ιησού Χριστού, που είναι βασικοί σταθμοί της Ενανθρώπησης του Θεού στον κόσμο.

Παράλληλα, την 1η του έτους εορτάζεται και η μνήμη του μεγάλου Πατέρα της Εκκλησίας μας, Βασιλείου αρχιεπισκόπου Καισαρείας της Καππαδοκίας. Ο συνδυασμός όλων αυτών των στοιχείων κάνουν το διάστημα αυτό έναν πόλο εορταστικό και λατρευτικό στην καρδιά του χειμώνα, που συμπληρώνεται από τον αντίστοιχο εαρινό, δηλαδή εκείνον των πασχαλίων εορτών. Πώς προέκυψε όμως ιστορικά το εορταστικό αυτό σύμπλεγμα;

1. Η αρχή των Θεοφανείων
Για τις εορτές και τη λατρεία των πρώτων Χριστιανών οι πηγές μας είναι βέβαια τα βιβλία της Καινής Διαθήκης, κατόπιν οι λεγόμενοι Αποστολικοί Πατέρες, που υπήρξαν μαθητές και “ακουσταί” των Αποστόλων, όπως ο Ιγνάτιος Αντιοχείας, ο Κλήμης Ρώμης και άλλοι, και κατόπιν άλλοι χριστιανοί συγγραφείς του 2ου και 3ου αιώνα, καθώς και κείμενα κανόνων, προτροπών και διδαχών που γράφτηκαν τότε.

Σ’ αυτά ξεχωρίζουμε το Πάσχα και την κυριακάτικη Θ. Λειτουργία, τις καθημερινές προσευχές και το βάπτισμα των νέων Χριστιανών, που γινόταν ομαδικά το Μέγα Σάββατο το βράδυ. Για την περίοδο αυτή, του χειμώνα, η πρώτη μαρτυρία που έχουμε είναι του Κλήμεντος του Αλεξανδρέως στο δεύτερο μισό του 2ου αιώνα (δηλαδή 150-210), που μας πληροφορεί ότι οι οπαδοί του Βασιλείδη (που ήταν της αίρεσης των Γνωστικών) γιόρταζαν την ημέρα “του βαπτίσματος του Κυρίου” με αγρυπνίες και αναγνώσματα, χωρίς όμως να συμφωνούν όλοι για την ημερομηνία – άλλοι την τοποθετούσαν στις 6 κι άλλοι στις 10 Ιανουαρίου.
΄Οπως συμπεραίνουν νεώτεροι ειδικοί, από το διάστημα αυτό, ξεκινώντας ίσως από την Αλεξάνδρεια, μέχρι τα μέσα του 4ου αιώνα σ’ όλη την Ανατολή, την 6η Ιανουαρίου εορταζόταν μια τριπλή εορτή: η γέννηση του Χριστού, η προσκύνηση των μάγων και η βάπτισή Του. Η λέξη “Επιφάνεια” καλύπτει και τις τρεις εορτές, είναι η φανέρωση του Θεού ως βρέφους στους ανθρώπους γενικά και στους Μάγους ειδικά, η φανέρωση της Θεότητας στον Ιορδάνη με τη συμμαρτυρία του Πατρός και του Πνεύματος. Γιατί όμως στις 6 Ιανουαρίου;

Η προέλευση, πιθανότατα, είναι εξωβιβλική: είναι γνωστό, ότι αιγύπτιοι λάτρεις ενός μυστηριακού θρησκεύματος εόρταζαν την εμφάνιση του Χρόνου ή Κρόνου μέσα από τα νερά του Νείλου στις 6 Ιανουαρίου. Αυτή ήταν μια από τις πολλές ειδωλολατρικές “Επιφάνειες”. Είναι φανερό ότι οι Χριστιανοί ξεκίνησαν στην Αίγυπτο να δίνουν τη δική τους απάντηση για το ποια είναι η πραγματική “Επιφάνεια” του Θεού μέσα από τα νερά: αυτή του βαπτιζομένου Ιησού. Με το παράδειγμά Του και την εντολή Του αργότερα για βάπτιση των πιστευόντων όχι μόνο πλέον “εν ύδατι” (όπως στην θρησκευτική πρακτική πολλών ανατολικομεσογειακών θρησκειών, όπου το λιγοστό νερό θεωρείται πάντα θεόσταλτο καθαρτήριο), αλλά και “εν Πνεύματι”, ο Χριστός αναδείκνυε τη μοναδική ιστορική “Επιφάνεια” του Θεού σε μια ιστορία ευθύγραμμη, που δεν επαναλαμβάνεται. Αντίθετα, η “Επιφάνεια” των νερών ή του θεού-Ηλίου (solis invicti) στη Δύση, κατά το χειμερινό ηλιοστάσιο, ήταν η αποθέωση της κυκλικής φυσικής ροής του κόσμου.

2. Η ανάδειξη της ημέρας των Χριστουγέννων
Το βέβαιο είναι ότι μέχρι τα μέσα του 4ου αιώνα τα Θεοφάνεια ή “Φώτα” ή Επιφάνεια εμπεριείχαν και την εορτή των Χριστουγέννων, ένας συνδυασμός που απαντά ακόμη και σήμερα στο εορτολόγιο της Αρμενικής Εκκλησίας. Την εποχή του Μ. Βασιλείου (+ 379) και του Γρηγορίου του Θεολόγου μαρτυρούνται στη Μικρά Ασία οι πρώτες περιπτώσεις χωρισμού των δύο εορτών, όπου τα Χριστούγεννα άρχισαν να εορτάζονται στις 25 Δεκεμβρίου από επίδραση της Εκκλησίας της Ρώμης.

Στη Ρώμη είχε αρχίσει από τις πρώτες δεκαετίες του 4ου αιώνα (περί το 330-340) ο εορτασμός των Χριστουγέννων ως απάντηση στα ειδωλολατρικά Βρουμάλια ή Σατουρνάλια, που ήταν η λατρεία του αναγεννώμενου Ηλίου, όταν (περισσότερο εμφανώς στα βορειότερα κλίματα) άρχιζε να ξαναμεγαλώνει η μέρα, μετά το χειμερινό ηλιοστάσιο. Οι Χριστιανοί στη λατρεία του «ξαναγεννημένου Ήλιου» του φυσικού κύκλου, απαντούσαν με τη γέννηση του «νοητού Ηλίου της Δικαιοσύνης». Περί το 375 άρχισαν να εορτάζονται τα Χριστούγεννα και στη Συρία και το 386 ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, πρεσβύτερος στην Αντιόχεια, εξέφρασε στο Λόγο του “Εις την γενέθλιον ημέρα του Σωτήρος” τη χαρά του, που επιτέλους η 25η Δεκεμβρίου μπήκε επίσημα στο εορτολόγιο της πόλης. Μέχρι το 432 η εορτή είχε φθάσει και στην Αλεξάνδρεια.

Ενώ στη Δύση τα Επιφάνεια συνδέονται μέχρι σήμερα, κυρίως, με την προσκύνηση των Μάγων, στην Ανατολή εξακολούθησαν να εορτάζονται με μεγάλη λαμπρότητα: στα Ιεροσόλυμα την εποχή εκείνη, μας πληροφορεί το Οδοιπορικό της Αιθερίας (ταξιδιωτικός οδηγός μιας ευσεβούς Μαυριτανής κυρίας στα τέλη του 4ου αιώνα) ότι επί μία εβδομάδα μετά τις 6 Ιανουαρίου τελούνταν μία Λειτουργία κάθε μέρα σε συγκεκριμένους μεγάλους ναούς της πόλης από τον επίσκοπο ή μοναχούς.

Οι γνωστές σε όλους μας ευχές του Μεγάλου Αγιασμού έχουν σαφώς εξορκιστικό χαρακτήρα και καταδεικνύουν το θρίαμβο της νίκης του ενανθρωπήσαντος Υιού του Θεού (άρα, τελικά, του ανθρώπου, που ενώνεται με το Θεό) πάνω στον “γκρίζο” κόσμο πνευμάτων, κακοποιών στοιχείων, αοράτων “αρνητικών” δυνάμεων (όπως λέμε σήμερα) κλπ. Πολύ σωστά έχει, λοιπόν, συνδεθεί στη λαϊκή αντίληψη η έξωση των καλικαντζάρων ή “παγανών” με τον αγιασμό των υδάτων. Βαθμιαία, το διάστημα των 40 ημερών πριν τα Χριστούγεννα και των 40 ημερών μετά, μέχρι την Υπαπαντή, έγινε μια λαμπρή εορταστική αλυσίδα, που στις μέρες μας έχει, δυστυχώς, εκφυλιστεί σε άλλοθι καταναλωτισμού».

 

Holy Day of Light -Theophany

Saint Gregory the Theologian refers to this great time of celebration in the Church as the "Day of Light."

 

He says,

For the Holy Day of Lights, to which we have come, and which we are celebrating today, has for it's origin the Baptism of my Christ, the True Light That lightens every man that comes into the world, and effects my purification, and assists that light which we received from the beginning from Him above, but which we darkened by sin.

The image of Christ as one who brings light to the world can be a powerful one if we realize that without Him we are in darkness. It is His light that lights the path to His Kingdom, to union with God. Without it the path is impossible to find and we are left wandering in darkness seeking what we cannot find.


Saint Gregory says,

Therefore listen to the voice of God, which sounds so exceeding clearly to me, who am both disciple and master of these mysteries, as would to God it may sound to you; I am the Light Of The World. Therefore approach ye to Him and be enlightened, and let not your faces be ashamed, being signed with the true Light. It is a season of new birth, let us be born again. It is a time of reformation, let us receive again the first Adam. Let us not remain what we are, but let us become what we once were... See the grace of the day; see the power of this mystery...

This event is the establishment of the Sacrament of Baptism where we begin our healing from the sinful natured we have inherited from the fall of Adam and Eve. It is an event celebrating our renewal through our baptism, the time we became Christians with the Holy Spirit within guiding us toward a life like Him, made evermore effect as we participate in the teachings, practices and sacraments of the Church.


Saint Gregory puts it this way,

We were turned into a den of all sorts of passions, which cruelly devour and consume the inner man; but there was this further evil, that man actually made gods the advocates of his passions, so that sin might be reckoned not only irresponsible, but even divine, taking refuge in the objects of his worship as apology.

It is on this day that Jesus entered the waters of the Jordan and submitted to the baptism of John to renew and fulfill it as an act to join us to God, being absolved of all our sins through the grace of the Holy Spirit.


Saint Gregory says,

Jesus goes up out of the water ...for with Himself He carries up the world ... And sees the heaven opened which Adam had shut against himself and all his prosperity, as the gates of Paradise by the flaming sword. And the Spirit bears witness to His Godhead, for he descends upon One that is like Him, as does the Voice from Heaven..., and like a Dove, for He honors the Body... By being seen in a body form...

On this day the divine nature of Christ is revealed as part of the Holy Trinity. He became fully flesh in the Incarnation to renew all of mankind. Today we celebrate the beginning of His actions to help us rejoin in union with Him.


Reference: On The Holy Lights by Saint Gregory the Theologian

Theophany - More than Blessing of Waters

 

 

 

On January 6th we celebrate the Theophany, the full manifestation of God, the Holy Trinity revealed to us. Too often we only think about this as the time when we get Holy Water from the Church or when the Priest comes to bless our homes, but the significance of this event is so much more. 

We are fortunate to have commentary from the second century by St Hippolytus [a.d. 170–236.] who was the disciple of Irenæus. We often raise the question, "Why did Jesus have to be baptized if He was sinless?" He explains why John, who resisted baptizing Jesus because he felt unworthy and inferior to Him thinking that he should be baptized by Jesus, baptized Him who was God Himself.
Hyppolytus shows how Christ comforted John,

And what saith the Lord to him?  “Suffer it to be so now, for thus it becometh us to fulfil all righteousness.” (Matt 3:15)  “Suffer it to be so now,” John; thou art not wiser than I. Thou seest as man; I foreknow as God. It becomes me to do this first, and thus to teach. I engage in nothing unbecoming, for I am invested with honour. Dost thou marvel, O John, that I am not come in my dignity? The purple robe of kings suits not one in private station, but military splendour suits a king: am I come to a prince, and not to a friend? “Suffer it to be so now for thus it becometh us to fulfil all righteousness:” I am the Fulfiller of the law; I seek to leave nothing wanting to its whole fulfilment, that so after me Paul may exclaim, “Christ is the fulfilling of the law for righteousness to every one that believeth.” (Rom 10:4)  “Suffer it to be so now, for thus it becometh us to fulfil all righteousness.”

Saint Hyppolytus tells us why Jesus was baptized, speaking from viewpoint of Jesus,

Baptize me, John, in order that no one may despise baptism. I am baptized by thee, the servant, that no one among kings or dignitaries may scorn to be baptized by the hand of a poor priest. Suffer me to go down into the Jordan, in order that they may hear my Father’s testimony, and recognise the power of the Son. “Suffer it to be so now, for thus it becometh us to fulfil all righteousness.” Then at length John suffers Him. “And Jesus, when He was baptized, went up straightway out of the water: and the heavens were opened unto Him; and, lo, the Spirit of God descended like a dove, and rested upon Him. And a voice (came) from heaven, saying, This is my beloved Son, in whom I am well pleased.” (Matt 3:16-17)

Jesus wanted to emphasize the role of the priest in baptizing those who chose to follow Him.  He wanted all to hear the testimony of the Father so others would accept Him as His Son as this was the time He began His public ministry.
Saint Hyppolytus continues uplifting our sight even higher,

Do you see, beloved, how many and how great blessings we would have lost, if the Lord had yielded to the exhortation of John, and declined baptism? For the heavens were shut before this; the region above was inaccessible. We would in that case descend to the lower parts, but we would not ascend to the upper. But was it only that the Lord was baptized? He also renewed the old man, and committed to him again the sceptre of adoption. For straightway “the heavens were opened to Him.” A reconciliation took place of the visible with the invisible; the celestial orders were filled with joy; the diseases of earth were healed; secret things were made known; those at enmity were restored to amity. For you have heard the word of the evangelist, saying, “The heavens were opened to Him,” on account of three wonders. For when Christ the Bridegroom was baptized, it was meet that the bridal-chamber of heaven should open its brilliant gates. And in like manner also, when the Holy Spirit descended in the form of a dove, and the Father’s voice spread everywhere, it was meet that “the gates of heaven should be lifted up.” (Ps 24: 7) “And, lo, the heavens were opened to Him; and a voice was heard, saying, This is my beloved Son, in whom I am well pleased.”

Most significantly we see in this event that the heavens are opened for all mankind who follow Him and join with Him through Baptism to become His adopted children. Christ shows us that we begin our Journey with Him through baptism. This is a Holy Sacrament where heavens are opened and we join with The Holy Trinity to be transformed, born again, so we can become like Him and have eternal life in His kingdom as one of His children.

Christ’s baptism in the Jordan was A “theophany,” in that the world was granted a revelation of the Holy Trinity. The Father testified from on high to the divine Sonship of Jesus; the Son received His Father’s testimony; and the Spirit was seen in the form of a dove, descending from the Father and resting upon the Son.

In the hymn of the Feast we sing, “Christ has appeared and enlightened the world.” Thus, January 6 is also known as the Feast of Lights. The Church celebrates on this day the illumination of the world by the light of Christ.

Reference: Ante-Nicene Fathers, vol 5, Hyppolytus, Discourse on Holy Theophany